Репортажа од Сараево
Дејан Азески
Цвет на сите градови, така во турско време бил нарекуван овој преубав град, кој иако бил еден од најоддалечените од престолнината Истанбул, имал огромно политичко и културно значење
„Не постојат зборови да се опише нешто“ е стара и веќе здодевна фраза, која често се користи во публицистиката и журналистиката. Но кога се пишува за Сараево, навистина не постои друг посоодветен начин да се почне текстот.
Како поинаку да се илустрира културолошката шок-дразба, која ја доживува секој посетител што бил доволно упорен да помине 7 планини и 7 реки за да стигне до Сараево. Како да се долови таа возвишена културна атмосфера, која владее во овој најградски град на Балканот. И како поинаку да се отслика архитектонскиот спој на источната и на западната школа, кој во Сараево е поизразен од кое било друго место во светот.
Сепак, за да се опише Сараево, треба да се почне од самиот почеток…
МИЛЕНИК НА ТУРЦИТЕ, ЉУБОВНИЦАНА АВСТРИЈЦИТЕ И СРЦЕ НА ЈУГОСЛОВЕНИТЕ
Градот Сараево настанува како резултат на потребата од комуникација меѓу тешко достапните источнобосански планини со централнобосанската рамнина и херцеговското приморје (преку долината на Неретва). Затоа уште во предримско време на ова место (каде што завршуваат планините, а почнува рамнината) имало постојани жители, кои како своја главна дејност ја одржуваа таа комуникација.
За време на средниот век постојат поголеми градски центри во Босна, кои ја надминуваат славата на Сараево, но веќе со доаѓањето на Турците (како искусни стратези) почнува да се сфаќа географското значење на поставеноста на Сараево и почнува да се инвестира интензивно во тоа населено место.
Иса-бег Исхаковиќ е првото поголемо историско име поврзано со Сараево. Годината 1462, во која тој владеел со овој простор, се зема и како официјален почеток на градот Сараево. Иса-бег потекнувал од прочуено турско семејство, кое одиграло голема улога во воспоставувањето на мирновременската турска власт во Македонија, а тој лично се смета за основач и на Нови Пазар. Ќе остане запаметено дека првите две работи што ги изградил во Сараево биле: дервишка текија (за преспивање на патниците) и гостилница. Како по некоја чудна карма, до ден-денес, Сараево останува препознатливо по гостољубивоста за сите патници и по најдобрите гостилници на Балканот. До крајот на неговото владеење, Иса-бег продолжува да го развива Сараево со анови, чешми, водоводи и сите неопходни предуслови за еден современ отомански град.
Сепак неговиот наследник, Гази Хусрев-бег (кој се смета за најзначаен сараевчанец во историјата), ќе ја собере сета слава околу доопремувањето и доукрасувањето на овој, во негово време, веќе многу значаен град за Отоманската Империја. Гази Хусрев-бег, за разлика од неговиот претходник (по потекло од Турција), влечел семејни корени од Требиње и иако тој лично бил роден во Серез – Македонија, Босна ја сметал за своја татковина. Така, веднаш по неговото назначување на чело на Сараевскиот санџак, презел интензивни активности за зацврстување на турската власт во регионот на Босна, но и уште поинтензивни активности за доизградба и разубавување на градот. Во негово време, покрај приматот на регионален центар, Сараево го добива и називот цвет на сите градови. Треба да се знае дека зборуваме за 15 век кога Турската Империја е во нејзиниот најголем процут и кога во неа просперираат најразвиените и најубавите градови во светот.
Амамот на Иса-бег и џамијата, и целата Башчаршија (со сите монументални градби) на Гази Хузев-бег нечепнати ќе ги дочекаат австриските војски во Босна во 1878 година.
Големиот Иво Андриќ запишал дека Австријците биле политички најмудри затоа што ништо не рушеле (и почнувале од почеток) туку само ги надградувале работите на многу совршен начин.
Па, така, наместо да го менуваат лицето на Башчаршија со нови катедрали со барокни градби тие решиле да ја остават нечепната и да си изградат сосема нов центар на градот. Австриските планери буквално со креда обележале линија каде завршува источната архитектура, а каде почнува нивната. Така е изградена новата сараевска главна улица, која не може да се каже дека е поубава од Башчаршија, но сигурно е еднакво убава бидејќи е направена за да изгледа така. Клучот на убавината на Сараево е токму во тоа што едната и другата култура ги делат само неколку сантиметри или истата онаа линија што со креда ја нацртале австриските проектанти во 1878 г.
За мешавината на културите комплетно се погрижила и верскотолерантната турска политика. Имено, во 1490 година кога шпанските Евреи се протерани од злогласниот инквизитор Торквемада, Големата порта носи одлука да прими дел од протераните Евреи. Повеќето од нив заедно со своето богатство се населуваат во Солун и во Сараево. Поради овие причини, Сараево и ден-денес изобилува со голем број еврејски сакрални градби и еврејска архитектура. Ова население до Втората светска војна го чинело јадрото на прочуениот чаршиски и градски живот.
Свој мал придонес во културата на овој град дало и Кралството Југославија или државата на Србите, Хрватите и Словенците. Во тоа време се изградени неколку православни и католички храмови.
Сепак, за трет најголем градителски период во историјата на Сараево треба да се сметаат годините на СФР Југославија.
Веднаш по ослободувањето, а најмногу пред Олимписките игри „Сараево 1984“, Југославија инвестира милиони или денешни милијарди во комплетно нова инфраструктура за Сараево и околината.
Архитектите, случајно или не, се одлучуваат да ја продолжат истата турско- австриска, па сега и југословенска главна улица и на неа да го темелат новото Сараево.
Па, тука се изградени веќе легендарниот хотел „Холидеј ин“, олимписката сала „Скендерија“, а од тука тргнува и патот за Олимпиското село на Кошево.
Сепак, најзначаен дел што го изградила Југославија е инфраструктурата на планината Јахорина, каде што и денес се наоѓа најопремениот ски-центар на Балканот, со најдобри патеки и терени и со единствената боб-патека во овој дел од светот.
САРАЕВЧАНИ ИЗДРЖАА БОМБАРДИРАЊЕ И ОПСАДА ОД 1.425 ДЕНА
Иако многумина Граѓанската војна во Босна ја доживуваат како целосен крах на концептот за мултикултурализам на Балканот, самите сараевчани го сметаат баш обратното.
– Јас сум по татко муслиманка по мајка Хрватка, а баба ми е Србинка. Себеси се сметам единствено за Босанка и ништо друго – вака ја почнува својата приказна нашата соговорничка Захида, која ги преживеала сите 1.000 дена од опсадата на Сараево.
Според неа обичното население во градот никогаш не било посплотено како што тоа било случај во опсадата.
– Без разлика како ви кажуваат политичарите, на Босна се изврши надворешна агресија. И најмногу луѓе што не беа родени во Босна пукаа на градот Сараево. Во тој момент во овој град живееја над 100.000 Срби, кои во најголем дел ја делеа нашата судбина – вели таа.
Захида тоа го знае и од приказните, но и од случувањата во нејзината зграда.
– Во првите шест месеци од опсадата кога бомбардирањето беше најинтензивно, во мојот стан, кој е на приземје, спиеја две муслимански, една српска и една хрватска фамилија, плус моите деца. Од денешен аспект звучи неверојатно што толку време сме поминале спиејќи едни над други, но тоа беше единствен начин соседите од погорните катови да се поштедат од опасностите. Заедно ја делевме и онаа малку храна што ја имавме и се обидувавме да го пополниме времето бидејќи со месеци не смеевме да излеземе на улица – вели Захида.
Вториот мој соговорник, кој го запознав пред Еврејскиот центар на Башчаршија, како еден од последните преживеани сараевски Евреи, ја раскажа скоро истата приказна.
– Нашата двокатна зграда не беше цел на бомбардирањето ниту еднаш, но нашите три семејства српско, хрватско и моето еврејско, живееја во ист стан за да можеме да се грееме. Дрва имаше малку или немаше и кога го изгоревме скоро сиот мебел од трите стана, преминавме на гуми и патики. И така преживеавме – раскажува мојот соговорник.
Тој уште подобро објасни, за нас странците, една необјаснива состојба.
– Србите во Сараево во најголем дел не беа виновни што некој во нивно име се качил на ридовите и без некаква конкретна цел непрекинато пука по недолжното население. Со мали исклучоци навистина ретки беа и Србите и муслиманите, кои сакаа нивните први соседи да бидат убиени од гелер на граната или заклани од паравојските што шетаа низ градот – вели тој.
И навистина, по илјада и нешто дена под опсада и по 11.000 мртви сараевчани и над 400.000 истрелани гранати, градот сепак преживеа, а со него и сонот за мултиетнички Балкан.
САРАЕВО ДЕНЕС Е ПОВТОРНО СРЕЌЕН ГРАД
Искрено, поради страшните приказни што сум ги слушал и гледал за Сараево, бев скептичен околу целото патување до последен момент.
Единствениот пат кога го посетив градот пред десет години, спиевме во српскиот дел бидејќи ни кажаа дека центарот на градот не е најбезбеден за православни. Можеби тогаш и било така, а сега е очигледно сосема поинаку.
Луѓето се погостољубиви и попријатни отколку во приказните за добрите Босанци, кои сум ги слушал од сите што служеле во ЈНА. Повозрасните жени без исклучок ми се обраќаа со „сине“, а мажите, стари или млади, со изразите „бураз“ или „јаран“, нешто како брат на македонски.
Дури ни моето име, кое очигледно потсетува дека има српско или црногорско потекло, никому не му пречеше и не побуди посебен интерес.
Пријателите со кои имав договорено приватни и службени средби буквално ме дочекаа со раширени раце и ми го направија престојот попријатен отколку дома.
Сепак, кулминацијата за рушење на моите стереотипи беше самата новогодишна ноќ.
Случајно пред да тргнам за Сараево во некој медиум прочитав вест дека низ Босна се шири пропаганда, која им забранува на муслиманите да слават Нова година.
И веројатно затоа „мал број“, од само 30.000, луѓе излегоа на улиците да го слушаат Хари Мата Хари и во еден глас да ја пречекаат 2019 година со сите обичаи и иконографии, како и во остатокот од Европа.
Поточно, во Сараево Новата година се пречекува многу подобро.
Коментар за ова мое позитивно изненадување побарав од позната колумнистка на дневниот весник „Ослобоѓење“, Суада Арнаутовиќ. Таа во свој стил раскошно, но и прецизно ми ги реши сите мистерии околу космополитизмот на Сараево.
– Духот на прочуеното космополитско Сараево, а и БиХ, моментално е под притисокот на силните напади на негативниот национализам, кој се користи за огромниот процент на неинформирано, неедуцирано и неосвестено население да добие привид дека се бори за остварување на сопствените идеали. Сеприсутна е потребата од остварување „етнички чисти општества“, што не е нималку во согласност ниту со човечката природа, ниту со потеклото. Но од друга страна, во екот на новогодишните празници Сараево изобилува со случувања и позитивен дух – вели Суада.
Според Арнаутовиќ, во Сараево сѐ уште е очигледна борбата помеѓу конструктивното и деструктивно.
Но и Суада Арнаутовиќ, а и јас како автор во едно се согласуваме – Сараево никогаш не се предава!
Сараево и Источно Сараево ќе организираат олимпијада
Сараево е поделен град уште од крајот на војната во 1995 година. Со потпишување на Дејтонскиот мировен договор, дел од градот остана на територијата на Република Српска и сега границата се наоѓа буквално во парк, меѓу две згради.
Според моите соговорници, сѐ уште е многу мала комуникацијата меѓу луѓето од едниот и другиот крај на градот. Во јавноста се шпекулира за бројка од две или три илјади млади Срби, кои доаѓаа да работат во центарот на градот, но не се знае дали некој воопшто доаѓа поради забава и дружење.
Тоа наскоро ќе се смени…
Топ-тема деновиве во Сараево е одржувањето на Олимпијадата за млади во 2019 година, која заеднички ќе ја организираат градовите Сараево и Источно или Српско Сараево.
Според организаторите, ќе се искористи сеќавањето на Олимпијадата во 1984 г. за на овој настан повторно да се зближат двата спротивни краја на градот. А се очекуваат и помали инвестиции во инфраструктурата и маркетингот на градот, за привлекување уште повеќе туристи.
