Политичко-историски фељтон:
Чиј е Гоце Делчев (5)
Шахов и неговиот весник „Македонија“ се од интерес и заради една дополнителна причина. Имено, цитираниот весник во повеќе наврати се занимавал и со сепарастичкото дејствување на скопскиот митрополит Теодосиј Гологанов. За тоа може посебно да се разгледаат 35-от и 44-от број на весникот, од 1890 година.
Ќе приложам дел од одговорот на Гологанов на едно писмо упатено до бугарскиот егзарх Јосив. Во него тој, меѓу другото, ќе му напише: „Епархиите во Македонија, не заборјвете, не се бугарски, не се грчки, ниту се српски, туку македонски. Според тоа, во нив, не само егзaрхиските, туку и никои други правилници, освен македонските, не можат да важат… Мојот народ нема зошто да им се потчинува на туѓи правилници, туку треба да има свои. Тоа ќе го постигне, доволно да се ослободиме од вас неканети пропагандисти, кои со децении го заблудувате за неговата национална припадност…“
Колку ваквото гледиште на митрополитот му било познато на бугарскиот егзарх може да се види од следното писмо што тој во 1892 година го упатува до Светиот синод: Тој во писмото се жали дека: „Теодосиј не се чувствува Бугарин, туку за Македонец, не примал во Скопје директори и учители од Бугарија… Ја ширел идејата дека Македонците треба да се ослободат од Горненците Бугари… сите Македонци да работат по каков било начин да се ослободат од Горненците односно од Бугарите, од северна и од јужна Бугарија…“
Од немалиот број весници од тоа време, покрај „Македонија“ заслужува да се спомнат уште „Малешевски Балкан“, кој објавувал писма на македонско наречје. Така, во едно писмо објавено во бр. 12, покрај другото го среќаваме и ова: „Меѓу нас нема ни Бугари, ни Срби ни Грци, а само Македонци. Тоа за знаење.“ Натаму, во весникот „Југозападна Бугарија“ бр.4 од 2.10.1893 година читаме: „Во последно време се подигна од некои весници прашањето за постоењето на некакво делење или како го наречуваат сите – сепаратизам – кој се состоел во стремежот на македонските Бугари да ги препорачуваат и да ги сметаат Македонците за такво население кое не е ниту бугарско, ниту грчко, ниту српско, а е македонско.“
Понатаму весникот „Револуција“, на Васил Главинов, (родум од Велес), во бр. 28.6.1895 година во уводникот се залага за независна македонска република. Во тој весник (во сите 10 излезени броја) во насловите стојат определбите: „Ослободувањето на Македонија е дело на самите Македонци“, како и „Слободата не сака Ехзарх, ѝ треба Караџата.“ Овде изнесено останува без потреба на каков било коментар, освен дека со сето тоа добро биле запознаени Гоце и револуционерите од неговата генерација.
Ставовите на Петар Поп Арсов макар и не толку директни, како јасно изразениот македонски идентитет на погоре споменатиот Гологанов, сигурно имале одредено свое влијание врз појавувањето на промакедонско народносно чувство и свест кај сите членови на организацијата, па и кај Гоце. Друго е прашањето што тие истовремено манифестирале и бугарско чувство на припадност. Сето тоа кај нив на некој начин било измешано и испреплетно. Но да допуштиме за нив (ставовите на Поп Арсов) да зборува самиот Поп Арсов. Ќе наведеме што, покрај другото, пишува тој во својата книга: „Одземете му го на човека полето на дејствување – тој е, веќе, мртов: така и нашата ’љубезна‘ Егзархија… стремејќи се на нашите (црковни м.з.) општини да им го одземе благородното поле за работа… сака да ги умртви, да ги убие…. На помош сите чесни Македонци! Дојдите да ги спасиме умирачките општини во Македонија, со што сакаат да нѐ претворат во мртов труп, за да си играат со нас, како што сакаат…
Најважните служби Егзархијата им ги доверва на Бугари: владици архимандрити, директори, инспектори, учители, деловодители, редактори итн., а од егзархиска служба ги отстранува совесните Македонци, против кои се употребуваат сите дозволени и недозволени средства да бидат изгонети надвор од својата татковина… Со тоа ’народната‘ Егзархија совршено смислено се стреми да го ликвидира, секое посамостојно движење кај нас, на Македонецот да му одземе секаква можност да се занимава со повозвишни општествени прашања; да нѐ окове во синџири за да нѐ разигрува како мечка…“
Списокот и не завршува со овие наши двајца уважени Македонци од крајот на 19 век. Можеме да одиме, уште поназад во времето. Но нека ми биде дозволено да ги спомнам овде 120-те охриѓани, кои во 1890 година бараат обновување на Охридската архиепископија, Ѓорѓија Пулевски од Галичник и Венијамин Мачуковски од Беломорска Македонија.
Во својата своерачно потпишана молба (од 1890 година) охриѓани, од неговата светост великиот патријарх во Цариград, бараат: „… Ние Словените од Македонија одсекогш сме имале своја црква, Охридска архиепископија, која имаше седиште во нашиот град. Денес ние сакаме одново да си ја вратиме… Покрај тоа што Бугарите нѐ измамија и излагаа, тие ни го отфрлаат и јазикот, ни ги менуваат нашите свети обичаи… Ние тоа не можеме повеќе да го трпиме и не сакаме нашите деца да нѐ колнат и гробовите на нашите предеди… Како такви ние ве молиме… да бидете наш толкувач и пред Отоманската порта, да ни издејствувате како на Словени православни секаква наклоност, како и дозвола за обнова на Охридската архиепископија, дозвола за наши училишта во кои нашите деца ќе учат на свој мајчин јазик и ќе се воспитуваат во духот на православна вера и црква“.
Од големото пишано наследство што зад себе го оставил македонскиот преродбеник, Ѓорѓи Пулевски, и кое сигурно не им останало непознато на македонските револуционери, вклучувајќи го и Гоце, овде ќе го спомнеме само „Речникот од три јазика“ од 1875 година. Тој во овој речник, покрај рускиот, хрватскиот, бугарскиот и бошначкиот го споменува и македонскиот јазик, за кој и вели дека е сличен на нив. И посебно во тој речник е тоа што Пулевски поимовно ги определува категоријата народ и категоријата татковина (отечество).
За Мачуковски е познато дека бил автор на првата „Граматика на македонско наречие“ (1892). По неговото јавување, во бугарските весници во Цариград, за помош од некого, за печатење на својата граматика, ќе пренесеме каков одговор за тоа добил од весникот „Право“ (од 30.10.1872): „… Доколку господин Мачуковски сака да состави сосема нова граматика за Македонците, тој се лаже. Јас реков дека македонското наречие е расипан бугарски јазик што паднал под чуждо влијание на јазиците што го обиколуваат, а за да се поправи не треба да се составува нова граматика, туку да се сведе на правилата на сегашната граматика“ (П. Иванов).
Како и да е, познато е дека цитираното погоре не е инцидентна појава. Колку во изнесеново има вистина најдобро може да се види и од, во основа нагативните, искажувања на познатиот бугарски општественик и учен деец Петко Рачев Славејков, во поглед на таканареченото: „македонско прашање“ односно „македонскиот сепаратизам“, (изнесени во цариградскиот весник „Македонија“, уште во далечните 1871 и 1874 година, како и во неговото писмо од 1874, упатено до егзархот на бугарската православна црква (Цариград). Познато е дека виден ескпонент на овде споменатиот „македонски сепаратизам“, од македонска страна, бил познатиот учебникар и преродбеник Партенија Зографски. При ова, барем за мене, останува неодговорено прашањето, како е можно во собраните дела на Славејков ништо да не биде спомнато за неговите гледишта изнесувани во тогашниот печат и во неговите писма посветени на цитираното „македонско прашање“ односно „македонски сепаратизам.“ Чудно нели? Од тој круг би го споменал, само, уште, Кузман Шапкарев, кој, во периодот 1868-1874 објавил осум учебници на македонско наречје. Поради што, тој како Македонец, бил осудуван дека е „србист“. Ако се знае дека тој во одредени пригоди знаел да рече „.. едвам се ослободивме од Грците сега пак шопие ли да се правиме“ и дека „…друго било Б’лгарин и б’лгарски језик и друго Македонец и македонски језик“. Меѓутоа, познато е дека овие двајца видни учебникари и преродбеници, подоцна се имаат откажано од својот „македонизам“ односно „сепаратизам.“ Причините за тоа не само што можат да се претпостават, туку истите тие можат и да се докажат, но во случајот, просторот тоа не ни го дозволува.
Ако се има предвид сево ова, се чини, во многу нешта станува разбирлива познатата изјава на Гоце: „Како не се најде некој да напише некоја книга за Македонија.“ Не знам пред кого и кога Гоце ја дал оваа изјава, познато е дека во самата година на неговата смрт (1903), таква книга веќе била напишана и издадена во Софија (Бугарија). Во случајот, станува збор за книгата: „За македонцките работи“ од Крсте Петков Мисирков.
Ако се има предвид сѐ она што погоре е кажано многу појасно може да се сфати и смислата на следното Гоцево искажување: „Нема да примиме ниту еден офицер во организацијата. Додека можам да носам пушка на рамо нема да има во Македонија место за бугарските офицери… Не сакаме да го разменуваме турскиот султан и неговата тиранија за која и да било друга, ниту тоа кога би била бугарска тиранија практикувана од бугарскиот кнез.“
По сѐ што беше изнесено погоре за будењето на чувството за национална припадност кај Гоце, како и историскиот контекст во кој се остварувало тоа будење, човек колку и да сака да се дистанцира од тврдењето дека сето тоа можело да има влијание врз наведеното чувство кај Гоце, како и кај другите од неговата револуционерна генерација, едноставно се чини дека не е можно да се одрече тоа. Ова е така, дури и при сугерираното мислење на францускиот писател Анатол Франс дека е многу тешко да се пишува историја, изнесено во предговорот на неговата книга: „Островот на Пингвините“. Како што вели тој, причината за тоа е што: „Никогаш не се знае како точно работите текле! И збрката кај историчарите расте наспоредно со изобилството на документите. Кога за некој факт се знае само по еден исказ, тој се прима без многу натегање. Незгодите настануваат кога за настаните зборуваат по двајца или повеќемина очевидци, бидејќи нивните искази се сега противречни и никако не можат да се сложат.“ Па оттука, се чини дека и треба да се согласиме со Енгелсовата позната мисла дека „сета историја треба одново да ја изучуваме.“
(продолжува)
